Παιχνίδι με μυστικό: Πώς η ματριόσκα έγινε το βασικό σύμβολο της Ρωσίας

Η ματριόσκα είναι μια ξύλινη πολλαπλή κούκλα, μέσα στην οποία κρύβονται μερικές ακόμη «κόρες» της. Η ονομασία είναι παράγωγο του δημοφιλούς κατά το 19ο αιώνα γυναικείου ονόματος Ματριόνα. Το όνομα αυτό σημαίνει «αξιότιμη κυρία», «μητέρα της οικογένειας», «μητερούλα». Όπως εξηγεί η Ελένα Τιτόβα, διευθύντρια του Πανρωσικού μουσείου
εικαστικών και εφαρμοσμένων τεχνών, «για όλους τους Ρώσους η ματριόσκα είναι φυσικά η Ματριόνα, η ενσάρκωση της γυναικείας υγείας, γονιμότητας, του εξαιρετικού γυναικείου χαρακτήρα και σύμβολο της οικογένειας».
Η εικόνα της άξιας και ευτυχισμένης γυναίκας την οποία προσωποποιεί η ματριόσκα, δεν είναι διόλου μια αποκλειστική εφεύρεση από ρώσους τεχνίτες. Σε όλες τις εποχές και σε όλους τους πολιτισμούς χρησιμοποιούνταν σαν σύμβολο της γονιμότητας, αρκεί να θυμηθεί κανείς τα αρχαιότατα έργα τέχνης, τις «παλαιολιθικές Αφροδίτες», της οποίας τα ειδώλια έχουν βρεθεί στο έδαφος αρκετών ευρωπαϊκών χωρών, καθώς επίσης και κινεζικά, ιαπωνικά και ινδικά παιχνίδια, φτιαγμένα με παρόμοια τεχνική.
Κατά μια εκδοχή, συγγενική της ρωσικής ματριόσκα είναι η κούκλα με ειδικό βαρίδιο στο εσωτερικό που της δίνει μια ορισμένη στάση και με ωοειδή βάση, η οποία παρομοίαζε τον βουδιστή μοναχό Μποντχιντχάρμα, έναν από τους βασικούς κήρυκες της αρχαίας διδασκαλίας και ιδρυτή του μοναστηριού Σαολίν. Η ιαπωνική εκδοχή του ονόματος του σοφού, είναι Νταρούμα. Έτσι ονόμασαν τελικά τη συγκεκριμένη κούκλα που φτιαχνόταν από χαρτόνι γύψο και κόλλα. Ομοιότητα με τη ματριόσκα πιστώνεται επίσης και στην ιαπωνική κούκλα-κορίτσι, κοκέσι, η οποία αποτελούσε το φρουρό των μικρών παιδιών, αλλά αυτό το παιχνιδάκι είναι μάλλον πιο εύστοχο να συγκριθεί με τις ρωσικές αχυρένιες κούκλες, οι οποίες υπήρχαν σε κάθε αγροτικό σπίτι.
Άνεμος από την Ανατολή
Υπάρχει μια άποψη, σύμφωνα με την οποία η πρωτότυπη ματριόσκα μεταφέρθηκε στη Ρωσία από την Ιαπωνία τον 19ο αιώνα από τη σύζυγο του διάσημου επιχειρηματία και προστάτη των τεχνών, Σάββα Μάμοντοφ. Κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα στη Ρωσία είχε εξαπλωθεί η μόδα για καθετί εξ Ανατολής, όπως η ενδυμασία, οι γραφικές τεχνικές, τα ειδώλια. Ο ίδιος ο αυτοκράτορας Νικόλαος Β΄ είχε στην τσέπη του ένα netsuke (ιαπωνική σκαλιστή φιγούρα μινιατούρα) για γούρι. Περιττό να πούμε λοιπόν για την επιρροή που ασκούσαν αυτά στους ανθρώπους της τέχνης!
Θρυλείται πως ο Μάμοντοφ, γοητευμένος από το μηχανισμό του παιχνιδιού με τις πολλαπλές φιγούρες, ζήτησε από το ζωγράφο και γλύπτη Σεργκέι Μαλιούτιν να φτιάξει κάτι ανάλογο. Ωστόσο, σύμφωνα με την Ελένα Τιτόβα, ο μύθος δεν παύει να είναι μύθος και δεν πρέπει να υποστηρίζεται ότι η ρωσική ματριόσκα είναι μια αντιγραφή του ιαπωνικού ομολόγου του. Όπως αναφέρει, η ματριόσκα ήταν το αποτέλεσμα ενός καλλιτεχνικού προγράμματος την εποχή του art nouveau, το οποίο προϋπέθετε τη χρήση ανατολικών παραδόσεων, με την επιρροή της ανατολικής τέχνης να είναι αναμφίβολα τεράστια, αλλά να έχει γενικό χαρακτήρα.
Στους δρόμους της ζωής
Όπως και να έχει, η πρώτη ρωσική ματριόσκα εμφανίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1890 στο εργαστήρι «Διαπαιδαγώγηση των παιδιών» στη Μόσχα. Δημιουργοί της ήταν ο τορναδόρος Βασίλι Ζβιόζντοτσκιν και ο καλλιτέχνης Σεργκέι Μαλιούτιν. Το 1900 το μπιμπελό-παιχνίδι παρουσιάστηκε στην Παγκόσμια έκθεση του Παρισιού. Η πολύχρωμη κούκλα ανακηρύχθηκε το καλύτερο παιχνίδι σε πολλά κομμάτια, τόσο από εκπαιδευτική, όσο και από τεχνική άποψη, προκάλεσε εντονότατη εντύπωση στο κοινό και έλαβε το χάλκινο μετάλλιο. Από τότε άρχισε θριαμβευτική πορεία της ματριόσκα στους δρόμους της ρωσικής ζωής.
Ως τις αρχές της δεκαετίας του 1930, οι ζωγραφισμένες αυτές διάφορες κούκλες-παιχνίδια ήταν κυρίως έργα που οι δημιουργοί τους τα έφτιαχναν σε ένα και μοναδικό αντίτυπο. Τα ξύλινα ειδώλια τα ζωγράφιζαν, όχι μόνο καλλιτέχνες της παραδοσιακής τέχνης, αλλά και εκπρόσωποι της ρωσικής πρωτοπορίας που στράφηκαν με θέρμη στη νέα ρωσική τεχνοτροπία. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1930 ξεκίνησε η εποχή της εργοστασιακής παραγωγής της ματριόσκα, γεγονός, χάρη στο οποίο αυτή απέκτησε τον τίτλο του βασικού αναμνηστικού της χώρας.
Από τη δεκαετία του 1990, στη Ρωσία η ματριόσκα έγινε ένα θέμα προσωπικής έκφρασης για εντελώς διαφορετικούς καλλιτέχνες. Όλοι οι ξένοι τουρίστες που επισκέφτηκαν τη Ρωσία εκείνο τον καιρό θυμούνται τις σειρές με τα αναμνηστικά στην Αρμπάτ όπου υπήρχε ένα πλήθος από ματριόσκι, οι οποίες απεικόνιζαν πολιτικούς, αστέρες της μουσικής, ηθοποιούς, μεταξύ άλλων και σε στυλ γελοιογραφίας. Πάνω στη ματριόσκα έγιναν χιλιάδες πειράματα και με το χρώμα και το σχήμα, και το μέγεθος, για παράδειγμα, κάποιες από αυτές αποτελούνταν από 80 κομμάτια.
Όπως αναφέρει η Τιτόβα, όποιες αλλαγές και να έγιναν στη ματριόσκα τα επόμενα χρόνια μετά την εμφάνισή της, και πρόκειται για τα δύσκολα χρόνια της πρώτης εικοσιπενταετίας του 20ου αιώνα και κυρίως τα γεγονότα της επανάστασης, αυτή έγινε ένα σημαντικότατο στοιχείο των προϊόντων της λαϊκής τέχνης. Η ματριόσκα είχε ζήτηση και σαν παιδικό παιχνίδι, και σαν δώρο, παραμένοντας ταυτόχρονα ένα οικογενειακό σύμβολο


ΠΗΓΗ