O Mέγας Αλέξανδρος στις αφηγήσεις του Κορανίου – Τα ρυπαρά γένη – Οι Γωγ και οι Μαγώγ

Ο μυστηριώδης Dhu al-Qarnayn (=Ντου αλ-Καρνάϊν)

Πολύς λόγος έγινε τους προηγούμενους μήνες για το μνημειώδη τάφο της Αμφίπολης στο Λόφο Καστά και την ταυτότητα του νεκρού ή των νεκρών που έκρυβε για αιώνες μέσα στα σπλάχνα του. Οι εικασίες στα ΜΜΕ έλαβαν τεράστιες διαστάσεις και γράφηκαν
πολλά κείμενα ήδη για το θέμα και ενώ η αρχαιολογική διαδικασία βρισκόταν ακόμη σε εξέλιξη.

Η αποκάλυψη του τάφου – του οποίου βέβαια η ύπαρξη ήταν γνωστή στην επιστημονική κοινότητα ήδη από τη δεκαετία του ’60, όταν ο αείμνηστος Δ. Λαζαρίδης πραγματοποίησε μία πρώτη ανασκαφή –πυροδότησε, όπως ήταν αναμενόμενο, τη λαϊκή φαντασία του σύγχρονου Έλληνα και οδήγησε πολλούς να αναμοχλεύσουν πάλι την ιστορία του χαμένου τάφου του μεγάλου Μακεδόνα στρατηλάτη.

Η γοητεία που ασκεί το πρόσωπο και οι κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου δεν αποτελεί μία νέα περίπτωση, αλλά μία πραγματικότητα που εξαπλώθηκε στη λογοτεχνία και τη φαντασία των λαών με τους οποίους είχε έρθει σε επαφή ο Μακεδόνας βασιλιάς και όχι μόνο.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, δεν αποτελεί έκπληξη η παρουσία του Αλεξάνδρου και στη λογοτεχνία του αραβικού κόσμου, αλλά αυτό που ίσως δεν είναι πολύ γνωστό στο ευρύτερο ελληνικό κοινό είναι μία πολύ πιθανή αναφορά στο πρόσωπο του Μ. Αλεξάνδρου μέσα στο ίδιο το Κοράνι.

Το Κοράνι είναι το ιερό βιβλίο του Ισλάμ και στη σούρα Αλ Καχφ (=Η σπηλιά) εμφανίζεται ένα μυστηριώδες πρόσωπο που το όνομά του – ασφαλώς συμβολικό προσωνύμιο – είναι Dhu al-Qarnayn (ذو القرني ن ) (=Ντου αλ-Καρνάϊν).

Η αφήγηση (18, 83-98) αναφέρει πως υπήρξε κάποτε ένας ισχυρός ήρωας, ο οποίος ταξίδεψε έως και τις δύο άκρες του κόσμου, την Ανατολική και τη Δυτική, δηλαδή στα σημεία, όπου ο ήλιος ανατέλλει και δύει. Αυτός ήταν ο Dhu al-Qarnayn, ο οποίος, συνεχίζοντας το ταξίδι του σε άλλα μέρη της Γης, έφτασε μπροστά σε δύο μεγάλα βουνά, στη σκιά των οποίων ζούσε μια περίεργη φυλή.

Οι άνθρωποι της φυλής αυτής χαρακτηρίζονται από την αφήγηση του Κορανίου ως υπάνθρωποι και με ζωώδη συμπεριφορά, αλλά παρόλα αυτά ζητούν τη βοήθεια και την προστασία του Dhu al-Qarnayn προκειμένου να απωθήσει τους Γωγ και Μαγώγ, οι οποίοι ζούσαν πέρα από αυτά τα δύο βουνά και παρενοχλούσαν αυτή τη φυλή.

Ο Dhu al-Qarnayn θα δώσει τη λύση στο πρόβλημά τους, κατασκευάζοντας ένα γιγάντιο τείχος από σίδηρο και φωτιά εμποδίζοντας τα ακάθαρτα έθνη Γωγ και Μαγώγ να εισέλθουν. Σύμφωνα με το Κοράνι το τείχος αυτό εξακολουθεί να υπάρχει ακόμα και σήμερα και θα καταστραφεί μόνο κατά την Ημέρα της Κρίσης. Τότε οι ορδές των Γωγ και Μαγώγ θα ξεχυθούν και θα βασανίσουν ολόκληρο τον κόσμο.

Οι Γωγ και Μαγώγ, γνωστοί ήδη από το βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης, παρουσιάζονται και στο βιβλίο της Αποκάλυψης του Ιωάννη ως εχθροί της ανθρωπότητας. Ο εγκλεισμός τους πίσω από ένα τείχος από τον Μ. Αλέξανδρο αναφέρεται για πρώτη φορά από τον Ιερώνυμο, ενώ ήταν γνωστή η ιστορία αυτή και τον 6ο αι. σε κάποιες συριακές εκδοχές του μύθου του Αλεξάνδρου.

Ποιος είναι όμως ο Dhu al-Qarnayn του Κορανίου και πώς θα μπορούσε άραγε να ταυτιστεί με τον Μ. Αλέξανδρο; Η φράση Dhu al-Qarnayn στα αραβικά σημαίνει «ο φέρων δύο κέρατα». Προέρχεται από τη λέξει dhu και το δυϊκό αριθμό της λέξης karn (=κέρατο).

Η ταυτότητα του Dhu al-Qarnayn υπήρξε η πηγή πολλών εικασιών με το πέρασμα των χρόνων. Αν και οι απόψεις ποικίλλουν, οι κλασικοί μουσουλμάνοι ερμηνευτές του Κορανίου θεωρούν ως την πιο κοινή ταυτοποίηση του Dhu al-Qarnayn με το πρόσωπο του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Πραγματικά, το ίδιο το όνομα Dhu al-Qarnayn (= ο φέρων δύο κέρατα) είναι ιδιαιτέρως αποκαλυπτικό για τις πηγές του κειμένου του Κορανίου, καθώς ο τίτλος ήταν στην πραγματικότητα ένα επίθετο που εχρησιμοποιείτο συνήθως για τον Μ. Αλέξανδρο ήδη από την αρχαιότητα.

Στην πραγματικότητα ο τίτλος αυτός αποτελεί το αποτέλεσμα της σύνδεσης του Αλεξάνδρου με την κερασφόρο συγκριτιστική αιγυπτιακή θεότητα, γνωστή με το όνομα Ζευς-Άμμων, η οποία οδήγησε στην απεικόνιση του Μακεδόνα βασιλιά με δύο κέρατα κριαριού να προεξέχουν από το κεφάλι του. Η εικονογραφία του θεού Άμμωνα θα συνεχίσει να συνδέεται με τον Αλέξανδρο, ακόμη και μετά το θάνατό του.

Ο θεός Άμμων είχε γίνει ιδιαιτέρως σημαντικός για τον Αλέξανδρο μετά την επίσκεψή του στο ιερό του θεού στη Σίβα της Αιγύπτου σε σημείο που ο ίδιος ο Αλέξανδρος να αποκαλεί το θεό πολλές φορές πατέρα του.

Μετά το θάνατο του Αλέξανδρου, οι άνθρωποι του στενού του περιβάλλοντος ενσωμάτωσαν τα κέρατα του Άμμωνα στην εικονογραφία του Αλεξάνδρου, όπως φαίνεται για παράδειγμα στα νομίσματα, μία εικονογράφηση που διατηρήθηκε για πολλούς αιώνες στην τέχνη.

Παρόλα αυτά, δεν είναι μόνο το όνομα Dhu al-Qarnayn που ταυτίζει το πρόσωπο αυτό με τον Μ. Αλέξανδρο, αλλά και το γεγονός πως η ιστορία του Dhu al-Qarnayn στο Κοράνι παρουσιάζει σε έναν μεγάλο βαθμό ομοιότητα με τους μύθους και τους θρύλους που αναπτύχθηκαν γύρω από το Μ. Αλέξανδρο στους αιώνες που ακολούθησαν το θάνατό του.

Πιο συγκεκριμένα, η αφήγηση που σχετίζεται με το ταξίδι στη Δύση και την αντιμετώπιση των Γωγ και Μαγώγ προηγείται του Κορανίου κατά πολλούς αιώνες και έχει τις ρίζες της σε έναν αρχαίο μύθο σχετικά με το Μ. Αλέξανδρο.



Ζωγραφική απεικόνιση του Αλέξανδρου να κατασκευάζει το τείχος εναντίον των Γωγ και Μαγώγ. Μικρογραφία πιθανόν από το χειρόγραφο του Nizami (π. 1590-1600). Βρετανικό Μουσείο.

Σύμφωνα με την Ελληνική και λατινική παράδοση, ο Αλέξανδρος έκτισε πύλες στον Καύκασο για να κρατήσει εκτός τους εισβολείς. Ήδη από τον 1ο αι. π.Χ. ο Ρωμαίος ιστορικός, Πλίνιος ο Πρεσβύτερος αναφέρθηκε σε αυτήν την παράδοση, ενώ στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, η ιστορία απέκτησε έναν πιο περίτεχνο τρόπο αφήγησης, καθώς συνδέθηκε με δημοφιλείς βιβλικούς αποκαλυπτικούς θρύλους, όπως διαπιστώνει και ο Ιουδαίος ιστορικός Ιώσηπος Φλάβιος.

Συνεπώς, ήδη από τον πρώτο μεταχριστιανικό αιώνα ο Αλέξανδρος παρουσιάζεται να κατασκευάζει ένα γιγαντιαίο σιδερένιο προπύργιο στα βουνά του Καυκάσου στην Κεντρική Ασία προκειμένου να κρατήσει μακριά τις ορδές των κακών Γωγ και Μαγώγ.

Όταν στα τέλη του 4ου αι. μ.Χ. εμφανίζονται οι Ούνοι να πραγματοποιούν επιδρομές και να καταστρέφουν τη Συρία και τη βόρεια Μεσοποταμία, ενεργοποιούνται οι μνήμες από τη βιβλική απειλή των Γωγ και Μαγώγ, γεγονός που βοήθησε να αναπτυχθεί περαιτέρω η παράδοση γύρω από το Μ. Αλέξανδρο. Ο τελευταίος παρουσιάζεται στις παραδόσεις της εποχής ως ένας προστάτης, ο οποίος με τη βοήθεια του Θεού κατασκευάζει ένα φράγμα για να προστατεύσει την ανθρωπότητα αυτή τη φορά από τους Ούνους.

Χωρίς αμφιβολία είναι τόσο φανερό πως η παραπάνω αφήγηση προέρχεται από το Μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου, μια συλλογή από θρύλους που καταγράφηκαν από έναν άγνωστο σε εμάς συγγραφέα, ο οποίος ονομάζεται συμβατικά «Ψευδο-Καλλισθένης». Το Μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου φαίνεται πως αποκρυσταλλώθηκε λογοτεχνικά στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου κατά το τέλος του 3ου αι. μ.Χ.

Το κείμενο πολύ σύντομα έγινε ιδιαίτερα δημοφιλές με αποτέλεσμα να ξαναγραφτεί και να προσαρμοστεί τόσο στα πολιτιστικά όσο και στα εθνικά δεδομένα των εκάστοτε αναγνωστών. Συνακόλουθα, το Μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου διαδόθηκε σε πολλές εκδόσεις και γλώσσες σε Ανατολή και Δύση με αρχαιότερες τη λατινική (4ος αι.) και την αρμενική εκδοχή (5ος αι.).

Όμως, ουσιαστικά ήταν η συριακή εκδοχή του Μυθιστορήματος του Αλεξάνδρου, εκείνη που συνένωσε όλες αυτές τις διαφορετικές παραδόσεις σε μία ενιαία αφήγηση, προσθέτοντας στο κείμενο έναν αριθμό άγνωστων μέχρι τότε για τις άλλες παραδόσεις ιστοριών.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο, το επεισόδιο της κατασκευής του τείχους εναντίον των Γωγ και Μαγώγ, δεν συναντάται στις αρχαιότερες εκδόσεις του Μυθιστορήματος, αλλά αποτελεί πρωτοτυπία της συριακής εκδοχής, πιθανότατα ως ένας συγκερασμός του μοτίβου του τείχους του Αλεξάνδρου με τη βιβλική παράδοση των αποκαλυπτικών λαών Γωγ και Μαγώγ.

Η συριακή εκδοχή του Μυθιστορήματος του Αλεξάνδρου γράφεται στα 629-630 μ.Χ. Στη συγκεκριμένη αφήγηση ο Αλέξανδρος προσδιορίζεται με το γνωστό αρχαίο επίθετο «ο φέρων δύο κέρατα», μία ιδιότητα που εκλαμβάνεται κυριολεκτικά, καθώς ο Μακεδόνας ήρωας περιγράφεται σαν να έχει στο κεφάλι του κέρατα.

Αυτός ο μύθος εξακολούθησε να υπάρχει για περισσότερο από μία χιλιετία στην Περσία, όπου ο διάσημος ποιητής Ferdowsi στο επικό αριστούργημά του υπό τον τίτλο Shahnameh αφιερώνει ένα τμήμα στη συγκεκριμένη ιστορία. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία πως η ιστορία του Dhu al-Qarnayn αποτελεί ένα άμεσο δάνειο των προ-ισλαμικών ιστοριών και θρύλων που σχετίζονται με το Μέγα Αλέξανδρο.

Αυτοί οι μύθοι προέρχονται από τον 1ο αιώνα μ.Χ. και διαδόθηκαν ευρύτερα σε όλο τον αρχαίο κόσμο μέχρι και την εμφάνιση του Ισλάμ. Και είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον το γεγονός πως η προφητική δραστηριότητα του Μωάμεθ (610-632 μ.Χ.) συμπίπτει χρονικά με τη συριακή εκδοχή του Μυθιστορήματος του Αλεξάνδρου (629-630 μ.Χ.), αν και πολλές από τις ιστορίες αυτές είχαν ήδη γίνει γνωστές στην Αραβική Χερσόνησο και πριν από το Ισλάμ. Κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί πως ο Μ. Αλέξανδρος είναι μια σημαντική μορφή στην αραβική λογοτεχνία.

Ακόμη και στην προ-ισλαμική ποίηση συναντάμε αναφορές στο πρόσωπό του, προσφωνώντας τον είτε ως al-Iskandar είτε ως Dhu al-Qarnayn, όπως για παράδειγμα οι ποιητές Maymūn ibn Qays al-A’sha και ο σύγχρονος του Μωάμεθ, Hassan ibn Thabit, που συνέθεσαν στίχους σχετικούς με το επεισόδιο με των Γωγ και Μαγώγ.

Συνοψίζοντας, καταλήγουμε πως δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός της ταύτισης του Αλεξάνδρου με τον Dhu al-Qarnayn από τους κλασικούς ερμηνευτές του Κορανίου. Οι αρχαίες βιβλικές αφηγήσεις που σχετίζονται με τους Γωγ και Μαγώγ συνενώθηκαν σε έναν ενιαίο μύθο με την αρχαία μη ιστορική αφήγηση σχετικά με τον Αλέξανδρο και την κατασκευή ενός σιδερένιου τείχους στον Καύκασο:

Ο Μ. Αλέξανδρος έχτισε ένα γιγαντιαίο τείχος στον Καύκασο για να φυλακίσει τους Γωγ και Μαγώγ. Ακολούθως, oι Ούνοι που εισέβαλαν τον 4ο αιώνα μ.Χ. ταυτίστηκαν με τους Γωγ και Μαγώγ και θα παρέμεναν φυλακισμένοι πίσω από το τείχος του Αλεξάνδρου μέχρι και την Ημέρα της Κρίσης.

Αυτή η ιστορία αναπτύχθηκε περαιτέρω κατά τη διάρκεια των επόμενων αιώνων μέσω των διαφόρων εκδοχών του Μυθιστορήματος του Αλεξάνδρου του Ψευδο-Καλλισθένη μέχρι και τον 7ο αιώνα μ.Χ. – εποχή εμφάνισης του Ισλάμ -, οπότε και στο Κοράνι η ιστορία προσαρμόζεται στα δεδομένα της νέας θρησκείας με τη βοήθεια και της συριακής εκδοχής του Μυθιστορήματος.

Σύμφωνα, λοιπόν, με την αφήγηση του Κορανίου ο Μέγας Αλέξανδρος ως Dhu al-Qarnayn ήταν πλέον ένας θεοφοβούμενος μονοθεϊστής, ο οποίος ταξίδεψε στα πέρατα της γης και έχτισε ένα τεράστιο τείχος από σίδηρο και μπρούντζο για να φυλακίσει τα κακά έθνη Γωγ και Μαγώγ μέχρι και την Ημέρα της Κρίσης, κατά την οποία οι Γωγ και Μαγώγ θα σπάσουν το τείχος και θα ξεχυθούν ελεύθεροι σκορπίζοντας τον φόβο και τον όλεθρο στη γη.

Είναι πολύ πιθανόν πως ο Μωάμεθ ή ένας μεταγενέστερος συντάκτης του Κορανίου αξιοποίησε τους προ-ισλαμικούς θρύλους και να τους ενσωμάτωσε στο Κοράνι, προσαρμοσμένους στα δεδομένα της νέας μονοθεϊστικής θρησκείας.

Το πρόσωπο του Αλεξάνδρου είχε αρχίσει να παίρνει μυθικές διαστάσεις ήδη από την εποχή της βασιλείας του, ενώ μετά το θάνατό του οι προφορικές αφηγήσεις εξαπλώθηκαν σε διάφορους λαούς. Αυτή η μοναδική προσωπικότητα έμελλε να αφήσει το σημάδι της στον κόσμο και να ασκήσει μία τεράστια επιρροή εκατοντάδες χρόνια μετά το θάνατό του, αγγίζοντας ακόμη και τα ιερά βιβλία διαφόρων θρησκειών, όπως του Ισλάμ.

Δε θα ήταν υπερβολή, αν λέγαμε, πως ο Αλέξανδρος ξεκινώντας από τις Αιγές της Μακεδονίας για τα πέρατα της Οικουμένης, κατάφερε τελικά να αγγίξει εκείνο που τόσο πολύ ονειρευόταν και δεν ήταν άλλο από το ίδιο το θείο.

Πηγή: fractalart.gr

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Budge, Ernest A. W. (ed.), The History of Alexander the Great: Being the Syriac Version of the Pseudo Callisthenes, Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1889.

Donzel, Emeri Van, & Andrea Schmidt, Gog and Magog in Early Syriac and Islamic Sources: Sallam’s Quest for Alexander’s Wall, Leiden, Netherlands: E. J. Brill, 2009.

Fildes, Alan & Joann Fletcher, Alexander the Great: Son of the Gods, Los Angeles, CA: Getty Publications, 2002.

Goldsborough, Reid, ‘Alexander the Great Numismatic Portrait’, 2010, at http://tinyurl.com/66g3r7x, όπως ανακτήθηκε στις 05/01/2015.

Panayotakis, Stelios, Maaike Zimmerman & Wytse Keulen, The Ancient Novel and Beyond, Leiden, Netherlands: E. J. Brill, 2003.

* Η Βάλια Παπαναστασοπούλου είναι Αρχαιολόγος-Θεολόγος MS, Υποψήφια διδάκτωρ Α.Π.Θ.